Dialectoloxía humorística

Verbos irregulares

Presentan raíces distintas:

• unha de pretérito para pretérito e antepretérito de indicativo, pretérito e futuro de subxuntivo,
• outra de presente para o resto dos tempos;
• poden presentar outras irregularidades noutros tempos ou persoas;
• moitos destes verbos estenden a raíz da p1 do pste. de indicativo a todo o pste. de subxuntivo: caibo, caiba; veño, veña; vallo, valla …

A seguir aparecen os máis usuais, conforme o seguinte criterio:

• evitamos citar formas do paradigma estándar cando coinciden coa nosa fala;
• reparamos nas formas que adoitan usarse incorrectamente por castelanismo,
• e nas que, por dialectalismo de noso, non coinciden co estándar.
• Cando o estimamos oportuno, poñemos a continuación do pretérito a p1 dos tempos que levan a mesma raíz;
• os tempos (pste., pretér.…) son de indicativo, de non indicarmos outro modo.

CABER
Pste.: caibo, cabes, cabe…
Pretér.: couben, coubeches… (coubera, coubese)
Pste. subx.: caiba, caibas …
Desviacións:

• castelanismos coa raíz *quep- : *quepo, *quepa, *quepamos
• regularización coa raíz cab- para pretérito…: *cabín, *caberamos…
• regularización con *cab- no canto de caib-: *cabo, *caba, *cabas…
• uso abusivo de coller por caber:

non collo por esa porta, non creo que colla:

non caibo por esa porta, non creo que caiba.

DAR

Pste.: dou, dás, dá …
Pretér.: dei, deches, deu, demos, destes, deron.
Pres. subx.: dea, deas …
A evitar:

• castelanismo *de, *des… para pste. de subx. : que mo *de: que mo dea;
• dialectalismo *din por dei para a p1 do pretér.: *din as grazas: dei as grazas;
• as formas dá, dás levan til diacrítico: non dá as grazas, vén da praia;
• dialectalismo de noso *dou para a p3 do pretér.( dou é só pste.):

hoxe non lle dou (pste.) as grazas, onte non mas deu (pretér.) el,
hoxe non lle dou (pste.) as grazas, onte non mas *dou (pretér.) el.

DICIR

Pste.: digo, dis, di, dicimos, dicides, din.
Copretér.: dicía... (dicindo…)
A evitar:

• castelanismos coa raíz *dec-: *decimos, *decía, *decindo…e *dicen
• nós temos a forma dialectal *decer (*deser con seseo)

ESTAR
Pretér.: estiven, estiveches… (estivera, estivese)
Pste. subx.: estea, esteas …
A evitar:

• a raíz de pretérito *estuv-: *estuven, *estuvera, *estuvese…
• *esté no canto de estea: non creo que *estés: non creo que esteas

FACER

Pste.: fago, fas, fai, facemos, facedes, fan
Pretér.: fixen, fixeches… (fixera, fixese, fixer…)
Pste. Subx. : faga, fagas… Participio: feito

HABER

Pste.: hei, has, ha/hai, habemos, habedes, han.
Pretér.: houben, houbeches… (houbera, houbese)
Pres. subx.: haxa…
A evitar:

• castelanismo *huben…
• é dialectalismo de noso *haba,* habas… no canto de haxa.

IR

Pste. : vou, vas, vai, imos, ides, van.
Copretér.: ía, ías …
Pretér.: fun, fuches, foi, fomos, fostes, foron. Coincide co do verbo ser.
Pste. subx.: vaia, vaias …
Imperativo: vai, vamos, ide.
Vamos:

• usámolo con valor imperativo (normalmente podémolo substituír por vaiamos: vamos dunha vez! vamos, veña!

• nunca con valor de pste. indicativo: vós ides amodo, nós imos con présa; vós *vades amodo, nós *vamos con présa.

A evitar no copretér., no canto de ía:
- castelanismo *ibas, *ibas… - forma dialectal de noso:*iña, *iñas…

PARIR

Pste.: pairo, pares, pare…
Pretér.: parín, pariches... (parira, parise...)
Pste. Subx. : paira, pairas, paira…
Evitar a regularización: *paro para o mes, oxalá *para sen dor; pairo para o mes, oxalá paira sen dor.

PODER

Pste.: podo, podes …
Pretér.: puiden, puideches … (puidera, puidese, puider)
Pste. subx. : poida, poidas…
A evitar:

• castelanismo *pud- para pretér.: *puden, *pudera, *pudese…
• *poido para a p1 do pste.
• a nosa forma dialectal *poda, *podas… para pste. de subx.

POÑER ou PÓR (forma sincopada de poñer)
Podemos usar ambas raíces para moitas formas.
Pste.: poño, pos, pon, po(ñe)mos, poñedes ou pondes, poñen.
Copretér.: poñía… ou puña…
Pretér.: puxen, puxeches … (puxera, puxese)
Pospretér.: po(ñe)ría … Futuro: po(ñe)rei…
Pres. subx.: poña, poñas …
Infinitivo conxugado: poñer ou pór, po(ñe)res ou pores…
Xerundio: po(ñe)ndo.
Conxúganse igual os derivados: antepoñer/antepor, compoñer/compor, dispoñer/dispor, expoñer/expor, repoñer/repor…

PRACER

Pste.: prazo, praces, prace…
Pretér.: prouguen, prougueches, prougo… (prouguera, prouguese…)
Pste. Subx. : praza, prazas, praza…
Os derivados apracer, compracer, despracer non seguen o modelo na raíz de pretérito, son regulares: comprázome, non creo que iso me compraza… compraceume, xa o compracera / *compróugome, xa o *comprouguera.

QUERER

Pste.: quero, queres, quere…
Pretér.: quixen… (quixera, quixese…) Futuro: quererei… Pospretér.: querería…
Pste. subx.: queira, queiras …
Son dialectalismos de noso:
apócope *quer: non me quere, non me *quer;
quira para pste. subx.: oxalá os *quira / queira.

SABER

Pretér.: souben, soubeches … (soubera, soubese)
Pste. subx.: saiba, saibas …
A evitar:

• castelanismo coa raíz *sup- para pretér.: *supen, *supera, *supese…
• castelanismo coa raíz *sep- para pste. subx.: *sepa, *sepamos…
• *soup- para pretérito: *soupen, *soupese...
• é dialectalismo *sab- para pste. subx.: *saba, *sabamos…

SER

Pste.: son, es, é, somos sodes, son.
Pretér,: fun, fuches, foi, fomos, fostes, foron (fora, fose, for)
Pste. subx. : sexa, sexas…
A evitar:

• os castelanismos *eres: *eres un trapalleiro: es un trapalleiro; e *sea, *seas…: oxalá *sea certo: oxalá sexa certo;
• son dialectalismos:
• *seña: non creo que *seña así: non creo que sexa así.
• ti *fostes, vós *fóstedes: non *fostes ti, *fóstedes vós: non fuches ti, fostes vós.

TER

Pres.: teño, tes, ten, temos, te(n)des, teñen.
Pretér.: tiven, tiveches … (tivera, tivese, tiver)
A evitar o castelanismo *tuv- para pretérito: oxalá as *tuvese, oxalá as tivese.
Conxúganse igual os derivados: abster, ater, conter, deter, entreter (*entretener), manter, reter, soster.

TRAER

Pres.: traio, traes, trae …
Pretér.: trouxen .. (trouxera, trouxese, trouxer)
Pres, subx. : traia, traias …
Son dialectalismos de noso:
-ausencia de –i- intervocálico : *trao, *traa, *traamos…
-*trai no canto de trae: non mas *trai: non mas trae;
-raíz *trougu- (trough- coa gheda) para pretérito:
non o *troughen, non creo que mo *troughese;
non o trouxen, non creo que mo trouxese.
Os derivados son regulares: abstraer, atraer, contraer, distraer, extraer, retraer, subtraer (*substraer):

non me distraín: non me *distrouxen
aínda que me distraese: aínda que me *distrouxese
extraéronme un vulto: *estrouxéronme un vulto
nada me atraeu máis: nada me *atrouxo máis

VALER

Pres.: vallo, vales, vale …
Pretér.: valín, valiches, valeu ...
Pres. subx.: valla, vallas, valla …

A evitar: *valo; *vala, valas…: eu para iso non *valo: para iso non vallo; non creo que me *valan: non creo que me vallan.

Conxúgase igual equivaler.

VER

Pres,: vexo, ves, ve …
Copretér.: vía, vías …
Pretér.: vin, viches, viu, vimos, vistes, viron.
Reparar: viu de ver / veu de vir: Veu ao país e viu a fame que se pasa.
Evitar *veía, *veías…

VIR

Pres.: veño, vés, vén, vimos, vi(n)des, veñen.
Pretér.: vin, viñeches, veu, viñemos, viñestes, viñeron (viñera…)
Imperativo: ven, vi(n)de
Reparar no til diacrítico de vés, vén:
con eses lentes non ves nada, ¿vés comigo ao oculista?
os veciños non a ven, pero ela vén decote acompañada.
ven acó!

Verbos con alternancia vocálica

Verbos con alternancia vocálica no lexema. a) Verbos que trocan o e en i en formas dos presentes e no imperativo : advertir, divertir, referir, repetir, espir, dixerir, suxerir, medir, pedir ... mido, mides, mide, medimos, medides, miden(presente de indicativo) mida, midas, mida, midamos, midades, midan (presente de subxuntivo) mide, medide (imperativo) b) Verbos que presentan e (semiaberto en posición tónica) ou i nos presentes e no imperativo : ferir, seguir, sentir, servir, mentir e derivados: perseguir, consentir, desmentir, etc. firo, feres, fere, ferimos, ferides, feren (presente de indicativo) fira, firas, fira, firamos, firades, firan (presente de subxuntivo) fire, feride (imperativo) c) Verbos con alternancia u / o no presente de indicativo: acudir, bulir (derivs.), cubrir (comp.), cumprir (= precisar), cuspir, durmir, engulir, fundir (=render) fuxir, lucir (derivs.), muxir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir (derivs.), xunguir, tusir, ulir, xurdir acudo, acodes, acode, acudimos, acudides, acoden (presente de indicativo) acuda, acudas, acuda, acudamos, acudades, acudan (presente de subxuntivo) acude, acudide (imperativo) d) Verbos en -er que teñen -e- ou Y como últimas vogais do lexema. Na 2ª, 3ª e 6ª do presente de indicativo presentan a vogal semiaberta: bebo, bebes, bebe, bebemos, bebedes, beben como, comes, come, comemos, comedes, comen

ler, crer, rir (reler, sorrir ...): leo, les, le, lemos, ledes, len, (presente de indicativo) lea, lía, lerei, lería, lin, lera ... (outros)

caer, doer, moer, roer, oír, saír, derivados de traer... intercalan i nalgunhas formas: caio, caes, cae, caemos, caedes, caen (presente de indicativo) caia, caias, caia, caiamos, caiades, caias (presente de subxuntivo) cae, caede (imperativo) caía, caías, caía, caïamos, caïades, caían (copretérito) saio, saes, sae, saímos, saídes, saen (presente de indicativo) saia, saias, saia, saiamos, saiades, saian (presente de subxuntivo) sae, saíde (imperativo) saía, saías, saía, saïamos, saïades, saían (copretérito)

Verbos con alternancia vocálica (mudan unha vogal da raíz)

1. Verbos da CII que levan o ou e como última vogal da raíz: abren o timbre da vogal soamente nas p2, p3, p6 do presente de indicativo:

/ɛ/ bebo, bebes, bebe, bebemos, bebedes, beben
/ɔ/ como, comes, come, comemos, comedes, comen

Pero non no imperativo, que leva vogal pechada: come, comede; bebe, bebede. Reparade na diferente pronuncia: non come nada, fronte a come dunha vez!

Non o fan así, pois presentan sempre:
-timbre aberto: querer, quecer, esquecer; poder
-timbre pechado: deber, crer, ler, sobreser (e derivados)
e os rematados en –cer (parecer…)

2. Mudan /u/ por /ɔ/ algúns verbos da CIII que teñen u como última vogal do lexema (tamén só nas p2, p3 e p6 do presente de indicativo): Son os verbos tipo subir, tusir:
subo, sobes, sobe, subimos, subides, soben;
tuso, toses, tose, tusimos, tudides, tosen.
Tampouco no imperativo: o rapaz tose moito / rapaz, tuse tres veces!
Seguen este modelo, xunto cos derivados::

acudir; bulir: rebulir; cubrir: descubrir encubrir recubrir; cumprir*; cuspir (*escupir); durmir; engulir (“tragar”);

fundir*; fuxir; lucir: deslucir relucir…; mulir*; muxir; pulir; ruxir; sacudir; subir;

sufrir; sumir: consumir ensumir; tusir (*toser); ulir; urdir; xunguir xurdir

cumprir: só o verbo defectivo que significa “ser preciso, ser mester”: cómpre máis auga. Non cumprir cos restantes significados: a filla cumpre quince anos, non cumpren as normas.
fundir co significado de “render”: este xabón non fonde nada. Non fundir co significado de “licuar, dar forma”: o sol funde o xeo, mañá funden a escultura.
mulir: “abrandar, amolecer”, “botar mulime ou batume”.

3. Os verbos da CIII tipo pedir mudan o e da raíz por i nalgunas persoas e tempos:

• presente indicativo (p1,2,3,6): pido, pides, pide, pedimos, pedides, piden.
• presente de subxuntivo (todo): pida, pidas…
• imperativo (p2): pide pedide.

Conxúganse así:

adherir; advertir divertir; agredir transgredir; conferir diferir inferir preferir

referir transferir; competir repetir; concernir discernir; espelir; espir (*desnudar); dixerir

inxerir suxerir; inserir (“introducir”); medir; pedir (e derivados) reflectir (*reflexar); vestir investir revestir

4. Cinco verbos da CIII, xunto cos seus derivados, presentan tripla alternancia:

servir ferir malferir mentir

desmentir sentir asentir consentir

resentir seguir conseguir perseguir

proseguir

• /ɛ/nas p2, p3, p6 do presente de indicativo: sirvo, serves, serve, servimos, servides, serven;

• /i/ na p1 do presente de indicativo: sirvo

en todo o presente de subxuntivo: sirva, sirvas…, sirvamos…

na p2 do imperativo: sirve, servide

O verbo regular

Non hai tempos compostos na conxugación dos verbos galegos 

1ª CONXUGACIÓN :andar	2ª CONXUGACIÓN: bater	3ª CONXUGACIÓN: vivir
Presente de indicativo	Presente de indicativo	Presente de indicativo
ando andas anda andamos andades andan	bato bates bate batemos batedes baten	vivo vives vive vivimos vivides viven
Copretérito de indicativo	Copretérito de indicativo	Copretérito de indicativo
andaba andabas andaba andabamos andabades andaban	batía batías batía batiamos batiades batían	vivía vivías vivía viviamos viviades vivían
Pretérito de indicativo	Pretérito de indicativo	Pretérito de indicativo
andei andaches andou andamos andastes andaron	batín batiches bateu batemos batestes bateron	vivín viviches viviu vivimos vivistes viviron
Futuro de indicativo	Futuro de indicativo	Futuro de indicativo
andarei andarás andará andaremos andaredes andarán	baterei baterás baterá bateremos bateredes baterán	vivirei vivirás vivirá viviremos viviredes vivirán
Antepretérito de indicativo	Antepretérito de indicativo	Antepretérito de indicativo
andara andaras andara andaramos andarades andaran	batera bateras batera bateramos baterades bateran	vivira viviras vivira viviramos vivirades viviran
Pospretérito	Pospretérito	Pospretérito
andaría andarías andaría andariamos andariades andarían	batería baterías batería bateriamos bateriades baterían	viviría vivirías viviría viviriamos viviriades vivirían
Presente de subxuntivo	Presente de subxuntivo	Presente de subxuntivo
ande andes ande andemosos andedes anden	bata batas bata batamos batades batan	viva vivas viva vivamos vivades vivan
Pretérito de subxuntivo	Pretérito de subxuntivo	Pretérito de subxuntivo
andase andases andase andásemos andásedes andasen	batese bateses batese batésemos batésedes batesen	vivise vivises vivise vivísemos vivísedes vivisen
Futuro de subxuntivo	Futuro de subxuntivo	Futuro de subxuntivo
andar andares andar andarmos andardes andaren	bater bateres bater batermos baterdes bateren	vivir vivires vivir vivirmos vivirdes viviren
Imperativo	Imperativo	Imperativo
anda andade	bate batede	vive vivide
Infinitivo	Infinitivo	Infinitivo
andar andares andar andarmos andardes andaren	bater bateres bater batermos baterdes bateren	vivir vivires vivir vivirmos vivirdes viviren
Xerundio	Xerundio	Xerundio
andando	batendo	vivindo
Participio	Participio	Participio
andado	batido	vivido

• R = Raíz.
• VT = Vogal temática.
• SMT = Sufixo modo temporal.
• SNP = Sufixo número persoal.

Caracterización morfolóxica do verbo

1. Raíz (R): aporta o contido léxico (lexema); é o único constituínte obrigatorio:

1.1. Será rizotónica se leva acento (and-o), arrizotónica se non o leva (and-a-ba)
1.2. Indica se un verbo é regular ou irregular (neste caso haberá unha raíz de presente e outra de pretérito). Tamén muda nos verbos con alternancia.

2. Vogal temática (VT): Indica a conxugación: primeira (CI), segunda (CII) ou terceira (CIII).
A maioritaria tirámola do infinitivo:

CI: -a-: and-a-r
CII: -e-: varr-e-r
CIII: -i-: part-i-r

Pero presenta alomorfos (variantes):
-ø-: nas seguintes persoas das tres conxugacións:

• p1 do pste. de indicativo: and-ø-ø-o, varr-ø-ø-o, part-ø-ø-o;
• todas do pste. de subxuntivo: and-ø-e-mos, varr-ø-a-mos, part-ø-a-mos.

CI: -e-, -o-: no pretérito: and-e-i (p1) and-o-u (p3)

CII: -i-: en todo o copretérito: varr-i-a-mos; no participio, varr-i-do;
e nas p1 e p2 do pretérito: varr-í-n, varr-i-ches.

CIII: -e-: p2, p3, p6 do pste. de indicativo: part-e-s, part-e, part-e-n.

3. Sufixo de modo e tempo (SMT): Indíca modo, tempo, aspecto.

a) Indicativo:

presente e pretérito: -ø-: and-a-ø-s; and-a-ø-ches.
copretérito: –ba- na CI: and-a-ba-mos; -a- nas CII e CIII: varr-i-a-mos, part-i-a-mos.
antepretérito: -ra-: and-a-ra-mos.
pospretérito: -ria-: and-a-ria-mos.
futuro: -re- / -ra-: and-a-re-mos, and-a-rá-s.

b) Subxuntivo:

presente: -e- na CI: and-ø-e-mos; -a- nas CII e CIII: varr-ø-a-mos, part-ø-a-mos.
pretérito: -se-: and-á-se-mos.
futuro: -r- / -re-: and-a-re-s, and-a-r-mos.
imperativo: -ø-: and-a-ø, and-a-ø-de.

c) Nas formas nominais indica máis ben substancia (infinitivo) ou aspecto (xerundio e participio):

infinitivo: -r: varr-e-r;
participio: -do: varr-i-do;
xerundio: -ndo: varr-e-ndo.

d) Infinitivo conxugado: -r- / -re-: varr-e-r-mos, varr-e-re-n.

4. Sufixo de número e persoa (SNP):

P1: -ø na maioría: and-a-ba-ø, and-a-se-ø…
-o no pste. indicativo: and-ø-ø-o
-i no pretérito da CI: and-e-ø-i
-n no pretérito das CII e CIII: varr-í-ø-n

P2: -s en case todos os tempos: and-a-ba-s…
-ches no pretérito: and-a-ø-ches
-ø no imperativo: and-a-ø-ø-

P3: -ø na maioría: and-a-ra-ø, and-a-ría-ø…
-u no pretérito: and-o-ø-u, varr-e-ø-u

P4: -mos sempre: and-a-re-mos, and-a-r-mos

P5: -des na maioría: part-i-re-des, and-a-ø-des…
-stes no pretérito de indicativo: and-a-ø-stes
-de no imperativo: and-a-ø-de

P6: -n na maioría: part-i-rá-n, varr-e-se-n…
-ron no pretérito: varr-e-ø-ron

	Cantar	Comer	Partir
Presente Indicativo	cant-Ø-o* cant-a-Ø-s cant-a-Ø-Ø cant-a-Ø-mos cant-a-Ø-des cant-a-Ø-n	com-Ø-o* com-e-Ø-s com-e-Ø-Ø com-e-Ø-mos com-e-Ø-des com-e-Ø-n	part-Ø-o* part-e-Ø-s part-e-Ø-Ø part-i-Ø-mos part-i-Ø-des part-e-Ø-n
Copretérito (Imperfecto de indicativo)	cant-a-ba-Ø cant-a-ba-s cant-a-ba-Ø cant-a-ba-mos cant-a-ba-des cant-a-ba-n	com-í-a-Ø com-í-a-s com-í-a-Ø com-i-a-mos com-i-a-des com-í-a-n	part-í-a-Ø part-í-a-s part-í-a-Ø part-i-a-mos part-i-a-des part-í-a-n
Pretérito de indicativo (Perfecto de indicativo)	cant-e-Ø-i cant-a-Ø-ches cant-o-Ø-u cant-a-Ø-mos cant-a-Ø-stes cant-a-Ø-ron	com-í-Ø-n com-i-Ø-ches com-e-Ø-u com-e-Ø-mos com-e-Ø-stes com-e-Ø-ron	part-í-Ø-n part-i-Ø-ches part-i-Ø-u part-i-Ø-mos part-i-Ø-stes part-i-Ø-ron
Antepretérito (Pluscuamperfecto)	cant-a-ra-Ø cant-a-ra-s cant-a-ra-Ø cant-a-ra-mos cant-a-ra-des cant-a-ra-n	com-e-ra-Ø com-e-ra-s com-e-ra-Ø com-e-ra-mos com-e-ra-des com-e-ra-n	part-i-ra-Ø part-i-ra-s part-i-ra-Ø part-i-ra-mos part-i-ra-des part-i-ra-n
Futuro de indicativo	cant-a-re-i cant-a-rá-s cant-a-rá-Ø cant-a-re-mos cant-a-re-des cant-a-rá-n	com-e-re-i com-e-rá-s com-e-rá-Ø com-e-re-mos com-e-re-des com-e-rá-n	part-i-re-i part-i-rá-s part-i-rá-Ø part-i-re-mos part-i-re-des part-i-rá-n
Pospretérito (Condicional)	cant-a-ría-Ø cant-a-ría-s cant-a-ría-Ø cant-a-ria-mos cant-a-ria-des cant-a-ría-n	com-e-ría-Ø com-e-ría-s com-e-ría-Ø com-e-ria-mos com-e-ria-des com-e-ría-n	part-i-ría-Ø part-i-ría-s part-i-ría-Ø part-i-ria-mos part-i-ria-des part-i-ría-n
Presente de subxuntivo	cant-Ø-e-Ø cant-Ø-e-s cant-Ø-e-Ø cant-Ø-e-mos cant-Ø-e-des cant-Ø-e-n	com-Ø-a-Ø com-Ø-a-s com-Ø-a-Ø com-Ø-a-mos com-Ø-a-des com-Ø-a-n	part-Ø-a-Ø part-Ø-a-s part-Ø-a-Ø part-Ø-a-mos part-Ø-a-des part-Ø-a-n
Pretérito de subxuntivo (imperfecto de subxuntivo) '	cant-a-se-Ø cant-a-se-s cant-a-se-Ø cant-á-se-mos cant-á-se-des cant-a-se-n	com-e-se-Ø com-e-se-s com-e-se-Ø com-é-se-mos com-é-se-des com-e-se-n	part-i-se-Ø part-i-se-s part-i-se-Ø part-í-se-mos part-í-se-des part-i-se-n
Futuro de subxuntivo	cant-a-r-Ø cant-a-r-es cant-a-r-Ø cant-a-r-mos cant-a-r-des cant-a-r-en	com-e-r-Ø com-e-r-es com-e-r-Ø com-e-r-mos com-e-r-des com-e-r-en	part-i-r-Ø part-i-r-es part-i-r-Ø part-i-r-mos part-i-r-des part-i-r-en
Imperativo	cant-a-Ø-Ø cant-a-Ø-de	com-e-Ø-Ø com-e-Ø-de	part-e-Ø-Ø part-i-Ø-de
Infinitivo conxugado '	cant-a-r-Ø cant-a-r-es cant-a-r-Ø cant-a-r-mos cant-a-r-des cant-a-r-en	com-e-r-Ø com-e-r-es com-e-r-Ø com-e-r-mos com-e-r-des com-e-r-en	part-i-r-Ø part-i-r-es part-i-r-Ø part-i-r-mos part-i-r-des part-i-r-en

 PRESENTE: a acción que presenta ocorre no mesmo momento en que se fala:
"Varro a escaleira e axiña xogamos" PRET.IMPERFECTO(copretérito): sinala a coincidencia da acción cun momento do pasado:
"Daquela comiamos moita froita" PRET.PERFECTO(pretérito): indica unha acción anterior ó momento da fala:
"Hai dous días que andei pola praia" P.PLUSCUAMPERFECTO(antepretérito): expresa unha acción rematada no pasado, anterior a outra tamén pasada:
"Cando falei contigo, xa varrera a escaleira" FUTURO: expresa un acontecemento que vai vir con posterioridade ó momento presente:
"Mañá collerei as miñas cousas" FUT.HIPOTÉTICO(pospretérito): serve para indicar un tempo futuro a partir dun momento do pasado:
"Avisou que chegarían onte a iso das cinco"     SUBXUNTIVO
O modo da irrealidade, do desexable, do posible, ...   O FUTURO DE SUBXUNTIVO: 1. Forma: ten as mesmas desinencias que o infinitivo conxugado, de maneira que a súa forma pero nos verbos irregulares leva a raíz de pretérito:

• coincide nos verbos regulares: andarmos e andarmos; comeren e comeren;
• é distinta nos irregulares por levar a raíz de pretérito:

infinitivo conxugado: dicirdes, quereren, caberes;

futuro de subxuntivo: dixerdes, quixeren, couberes.

2. Valor: indica unha acción futura non real pero con probabilidade de realizarse:

cando viñeres pola casa, veralo.

3. Uso: este tempo verbal está case perdido na fala, tal vez por presión do castelán, pero

- consérvase en frases feitas e refráns: veña o ben e veña por onde quixer;

- estase a recuperar sobre todo na lingua literaria e en rexistros formais da escrita documental xurídica e administrativa: os que botaren o lixo fóra dos colectores, serán multados.
IMPERATIVO
O modo das ordes, recomendacións, ... 

INFINITIVO CONXUGADO Emprégase cando o infinitivo ten suxeito propio distinto do que leva o verbo principal:
"Pasou iso por andaren coma tolos" 

1. Fórmase sobre a base do infinitivo nominal, tanto nos verbos regulares coma nos irregulares: and-a-r, and-a-re-s, and-a-r, and-a-r-mos, and-a-r-des, and-a-re-n

2. Emprégase nos seguintes casos:

2.1. Cando leva suxeito distinto ao do verbo da oración dominante: entrou na casa sen o saberen os donos, ao chegaren as chuvias sacaban os paraugas.

2.2. Aínda tendo o mesmo suxeito que o da frase dominante, cando vai precedido de preposición, sobre todo se vai antes: para achegáreste a eles, toma precaucións; antes de marchardes, comede algo.
Cando vai posposto ao verbo da oración dominante, usarémolo fundamentalmente se hai certa distancia entre ambos: Seguide por ese estreito carreiro da beiramar ata verdes as illas.

3. Non o usaremos nunca:

• nas perífrases: tedes que traballar,
• cando a preposición é esixida polo verbo: non vos esquezades de cerrar ben a billa.

4. Úsase en frases completivas e circunstanciais do máis variado:

• completivas (sen nexo): estardes atentos é fundamental, é preciso abrigármonos;
• circunstanciais (sempre encabezado por unha preposición, nunca conxunción):

• finais (con para): apurade un pouco máis o paso para chegardes a tempo;
• causais (con por): por falarmos de máis, metémonos nun compromiso;
• temporais (coa contracción ao): ao chegares, avísame;
• condicionais (con de): de cociñares mellor, contrataríante;
• concesivas e outros valores (con con): con choraren, non o van conseguir.

Son regulares: os verbos acabados en -cer (menos facer), -cir (menos dicir):

nazo, parezo, aparezo, renazo, conduzo, reduzo, produzo ... (1 ª presente de indicativo)
naces, pareces, apareces, renaces, conduces, produces ... (2ª presente de indicativo)
naza, pareza, apareza, renaza, conduza, produza ... (1ª presente de subxuntivo)
nacín, parecín, reducín, producín, conducín ... (1º pretérito)
reduciras, conduciras, produciras ... (2ª antepretérito)

Algúns verbos con futuro de indicativo e pospretérito regulares son:

caber, haber, poder, poñer/pór, querer, saber, saír, ter, valer, vir

caberei, haberás, poderá , poñeremos/poremos, quereredes, saberán, terei, valerás, (futuro)
viría, caberiamos, haberiades, poderían, poñería/poría, querería, saberiamos, sairiades, terían, valerei, virías ... (pospretérito)

Son da segunda conxugación, entre outros moitos, os seguintes verbos:
bater (combater, debater, rebater ...), correr (concorrer, escorrer, ocorrer, percorrer, transcorrer ...) derreter, fender, ferver, render, rexer, romper (corromper, interromper, prorromper ...), verter (converter, perverter ...), xemer
Mais: advertir, divertir, tusir... son da 3ª

1. Diferenzas da nosa fala co estándar:

1.1. As p4 e p5 de copretérito, antepretérito e pospretérito de indicativo son

• graves: andabamos, andabades; andaramos, andarades; andariamos, andariades;
• esdrúxulas na nosa fala: *andábamos, *andárades, *andaríamos…

Cómpre, polo tanto, non acentualas na escrita.

1.2. As p2 e p5 do pretérito levan como SNP

• no estándar: -ches, -stes: ti andaches, vós andastes;
• na nosa fala -stes, -stedes: ti *andastes, vós *andástedes

1.3. A VT da p2 do pretérito da CII é

• no estándar -i- : ti com-i-ches, ti tem-i-ches;
• na nosa fala -e-: ti *com-e-eches , *com-e-stes.

1.4. A p3 do pretérito das CII e CIII levan como VT

• no estándar, a do seu infinitivo: varr-e-u de varr-e-r; part-i-u de part-i-r;
• pero na nosa bisbarra harmonizámolas consonte a fala respectiva:
• *varr-i-u, part-i-u na fala fisterrá norteña (de Louro para norte)
• varr-e-u, *part-e-u na fala fisterrá sureña (de Muros para sur).

1.5. As p4 e p5 do infinitivo conxugado levan -r- como SMT

• no estándar -r-: and-a-r-mos, and-a-r-des;
• na nosa fala usamos -re-: *and-á-re-mos, *and-á-re-des.

2. Son regulares os verbos seguintes:

2.1. andar, coa raíz sempre and-: andei, andou, andarades, andasen…;

non *anduv- nin *andiv-: *anduven, *andivo, *andivera…

2.2. Nos verbos regulares crer, ler, rir e derivados (descrer, reler, sorrir...) prodúcense certas contraccións: les, cres, ris; non *lees,* crees, *ries

liches, criches, riches; non *leiches,* creiches, *reiches

lemos, cremos, rimos…; non *leemos, *creedes, *reiron…

2.3. Son regulares os rematados en

-cer: acontecer, adoecer, agradecer, aparecer, coñecer (*conocer), crecer, obedecer, escurecer (*oscurecer), nacer…:

carezo, coñezo; obedeza, naza…; nunca *aparezco, *aparezca, *obedezca…

-cir: conducir, introducir, producir, reducir, traducir…:
conduzo, conduza, conducín…; nunca *conduzco, *traduzca, *traduxen…
Exceptúanse os irregulares facer e dicir.

2.4. Son regulares os rematados en –uír: incluír, atribuír, construír, diminuír (*disminuír), posuír (*poseer)…:

inclúo, inclúa; posúo, posuín, posúa…;

non *incluio, *construia, *atribuia, *poseo…

2.5. Son regulares os rematados en

-ear: nomear (*nombrar), cear (*cenar), encadear (*encadenar)…:

nomeo, nomeei; ceo, ceei; encadeamos…

-oar: amontoar, enxaboar, repoboar (*enxabonar), coar(*colar), perdoar (perdonar), magoar, acaroar, coroar, soar, abotoar, voar:

abotoo, abotoei, enxaboei, perdoe…;

nunca *abotonas, *repoblamos, *colar, *perdone, *coronado…

2.6. Introducen -i- na p1 do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo os verbos rematados en

-aer: caer (decaer, recaer)e os derivados de traer (este é irregular): atraer, distraer:

caio, caes…; caias, caias caia…; distraio, distraia, distraias…

Na nosa fala adoitamos facer *trao, *caamos…

Reparemos: caiamos, saiamos son subxuntivos, fronte ao copretérito caïamos, saïamos, con diérese por mor de marcar o hiato; estas na nosa fala son esdrúxulas: *caíamos, *saíamos.

-oer: choer (“pechar”), doer, moer (remoer), proer (“picar o corpo”, *escocer), roer (corroer): moio, moiamos, roiades, doian… que na nosa fala facemos *doa, *roa…

-aír: saír, sobresaír…: saio, saian.

Cómpre evitar o castelanismo *salir (*salo, *salan…)

-oír: oír, desoír…: oio, desoiades, que na nosa fala adoitamos facer *oa, *desoan…

O verbo oír ten a variante ouvir, irregular, coas dúas raíces

ouv- en case todos os tempos: ouves, ouvía, ouviu, ouvise…
ouz- só na p1 do pste. de indicativo: ouzo (logo ouves, ouve, ouvimos…)
e en todo o pste. de subxuntivo: ouza, ouzas…